مير صفي‌الحق ضارع حسيني
دوره تيموريان در سرزمين ما ازدورهاي درخشان وپر تحرك فرهنگي شناخته شده است فعليت هاي علمي ادبي وهنر اين دوره از جلوس شاهرخ ميرزا بر سر ير امپراطوري تيموري گوركان اغازمي شود .
وي هرات را مركز فرماندهي خود قرار داد ومقف اين شهر زيبا وپر جنب وجوش سمر قند كه مركز تيموربود رجحان داد وان طوريكه مركز امپراطوري را شايد آبادان كرد وبقول سمر قندي در مدت اندك مرمت باره وفصل ودروب مقاتله بنوعي استحكام فرمود كه مزيدي بر ان متصور نتوان بود.
ودر اباداني هرات مساعي بي حد و حصري بخرج داده شد شاهرخ ميرزا مراكز علمي وفرهنگي را در اين شهر تاسيس كرد مدارس وكتابخانه ها بنياد نهاد دانشمندان هنرمندان چيره دست معماران ماهر حكاكان حجازان مشاعران واديبان وغيره مشاهير علم ودانش هنر وادب كه هر يك ايتي درعلم گستري و هنرمندي بودند از هر گوشه وكنار به هرات رو اوردن ودر مركز علمي ادبي فرهنگي اين شهر سرازير شده وظايف محوله خويش را اشغال كرده وبه كار خود سرگرم شدنند كتابخانها كه بيشتر ارتباط به مركز علمي فرهنگي داشت در مدارس عمومي ومنازل خصوصي عرض وجود كردند تا مردمان خاص وعام بتواند از كتوب مورد نياز خويش استفاده نمايند . شهر هرات از داشتن مراكز علمي فرهنگي حلقه هاي ادبي وچهره هاي هنري چشم وچراغ خراسان كانون كليه فعاليت هاي اين سامان شد .
اين دوره از لحاظ داشتن كتابخانه هاي عامه وخصوصي غنامندتر وسرافراز تر از دوره هاي ديكر است كه ما در زير به معرفي كتابخانه هاي اين دوره تا بناك ودرخشان مي پردازيم:
1. كتابخانه اي بايسنقرميرزا: به امر شاهرخ ميرزا كتابخانه اي اعمار شده كه چشم وروزگجار از لحاظ زيباي ونزاهت ورفعت چون آن ساختمانها كمتر ديده بود . رياست كتابخانه بايسنقرميرزا به جعفر تبريزي خطاط چيره دست وهنرمند پر توان وشهير مكتب هنري هرات تفويض شده بود و در زير نظر اين استادان بزرگان هنر وادب كه هر يك يكتاز ميدان فنون كتاب سازي اعم از ميناتوري جلد سازي تذهيب و غيره صنايع بودند به كارهاي هنري دست يا زيده ذوقمندانه سر گرم آبدات نمود هاي بي نظير هنري شدند وهر كدام دستمز كافي در اثر زحمات هنر مندانه خود داشتند كه ان را از بودجه كتابخانه دستياب ميكردند
2. کتابخانه مدرسه غیاثیه: خواجه غیاث الدین پیراحمدخوافی از کارمندان آگاه و راد مردان بود شاهرخ میرزا امور وزارت خود را درسال ۸۲۰ بکف با کفایت آن سپرد وی در پرتو اندیشه توانا و فکر ثاقب مدت سی سال کار های وزارت را دانشمندانه مدبرانه واگاهانه اجرا کرده امور آن را به جلو برده در مدت متذکره این وزیر با درایت علاوه از مشقولیت های وسیع اداری به زمینه های علمی و فرهنگی نیز بذل توجه کرده مدارس وکتابخانه های زیادی در اطراف واکناف قلمرو تحت فرمان خویش اعمار نمودکه از آن جمله میتوان از مدرسه وکتابخانه که بنام مدرسه وکتابخانه غیاثیه شهرت دارد نام بردبای بک
3. کتابخانه مدرسه گوهر شاد بیگم: گوهرشاد بیگم ونقش موثر وسازنده آن را در فرهنگ غنامند دوره تیموریان هرات همه پژوهندگان آثار هنری وفرهنگی عمیقا می شناسند واز فعالیت های ان آگاهی دارند . اين زن خير انديش علم دوست وفرهنگ گستر در دوره شكوه وجلال خود اثاري درخشان از خود بجا گذاشت كه هميش ذكرش ويادش در اذهان زنده نگاه ميدارد . واز آن زن نامدارمدرسه وكتابخانه بزرگ در شما دارالسلطنت هرات يادگار ماند.
4. کتابخانه مدرسه شاهرخیه: درجریان آبادانی و مرمت کاری شهر هرات به امر شاهرخ میرزا به طرف شمال شهر تحت القلمه در جانب جنوب مدرسه عالی وخانقاه بزرگ بنا گردید از نظر فنون معماری وکار برد مواد برای زینت بخشیدن تعمیرآن عمارت مدرسه مقام رفیع وبلندی پیدا کرد معماران نقاشان هنرمندان تذهب کاران حکاکان حجازان وخطاطان ماهر وچیره دست همه وهمه در تزئین کردن واراستن ان بنا پر افتخار دست بکار شدند ومحتویات ان ار به بهترین وعالی ترین شکلی بر آوردند . ودر آن کتابخانه ای پی انداخته شد واز نفایس کتب مشتمل بر اصول وفروع معقول ومشروع درصندوق ها جا به جا شد وعلمای اعلام به تدریس مردم از خواص وعوام معین شدند .
5. کتابخانه بایسنقر میرزا: بایسنقر میرزا از بزرگان کتاب دوستان جهان به شمار میرود وبر اثر تشویق وترغیب او بی نظیر ترین ونفیس ترین نسخ هنری جهان به میان آمد در کتابخانه او چهل خطاط و نقاش تحت رهبری مولانا جعفر تبریزی به استنساخ نسخ اشتغال داشتند. مانند خمسه نظامي ، هفت اورنگ جامي ، گلستان سعدي ، خمسه امير خسرو وغيره و سر انجام نسخه بسيار بسيار بي نظير وبي مانند شاهنامه فردوسي با مقدمه بنام مقدمه شاهنامه بايسنقري را با بهترين وجهي از وجود ترتيب دادند كه امروز هر يك از آن ها نمونه بارزي از هنر خطاطي مينياتوري تذهيب و غيره شمرده ميشوند ومركز آن باغ سفيد بود.
6. كتابخانه مدرسه خواجه كمال اليدن حسين: خواجه كمال الدين حسين فرزند خواجه جلال الدين از اعاظم واكابر دوره تيموريان هرات است او مدت ها صدارت سلطان تيمور را بعهده داشت .وي در جانب غربي مسجد جامع بزرگ هرات مدرسه اي ساخت وكتابخانه وديگر موقوفات بر آن تفويض مسجل گردانيد.
7. كتابخانه مدرسه نظاميه هرات: نظام الملك وزير آلپ ارسلان وملك شاه سلجوقي در شهر هاي بزرگ خراسان مدارس وكتابخانه ها بنام نظاميه پيريزي كدر واز آنها مدرسه اي تا زمان تيموريان هرات هم فعال بود كه مولانا عبدالرحمن جامي عالم شاعر وعارف بلند آوازه تاريخ ادب وانديشه ما در همين مدرسه علوم متداول زمان خويش را فرا گرفت ومير علي شير عمارت آن را ترمييم و دوتن از استادان گرانمايه را بامور تدريس آن گماشت اين مدرسه كتابخانه اي داشت كه كتب علمي وادبي در آن گذاشته شده وانديشمندان و دانش پژوهان آن زمان از آن استفاده ميكردند
8. كتابخانه الغ بيك: الغ بيك از شهزادگان با فضيلت دانشمند ودانش پرور تيموري است . اين شهزاده با دانش در سال ۸۲۳ ه اساس رصد خانه بزرگي را پيريزي كرد وبدستياري علماي جيد ومتبحر آن زمان به تنظيم و ترتيب زيج جديد سلطان گورگاني همت گماشت وآن را جاي نشين زيج الخاني كرد. اين پادشاه علم دوست وفرهنگ گستر در كنار رصد خانه خود كتابخانه اي را بنيان گذاري كرد كه در آن دانشمندان به استنشاخ واستكتاب نسخ آثار علمي و ادبي اشتقال داشتند و سوختگان وادي علم و معرفت تصوف ارشاد ازآن اثار تنظيم شده در آن كتابخانه استفاده ميكردند.
9. كتابخانه سلطان حسين بايقرا: سلطان حسين بايقرا از سلاطين پيروزمند كامران دانشمند ودانش پرور تيموريان هرات است .نهضت هاي پر افتخار دوره تيموريان هرات بيشتر و بيشتر حاصل تلاش هاي همين پادشاه فرهنگ گستر وزير مدبر وكاردانش امير نظام الدين عليشير نوائي فاني ميباشد .اين كتابخانه بنام كتابخانه همايوني وكتابخانه سلطنتي هرات نيز معروف است. اساس كتابخانه در زمان شاهرخ ميرزا پيريزي شده بود اما توجه فرهنگ خواهانه سلطان حسين بايقرا در توسعه وانكشاف مزيد آن موثر واقع شد . وكتابخانه را علاوه بر تنظيم كتب در رسايل مركز فعاليت هاي خوشنويسان ، كاتبان ، نقاشان ، جدول كشان ، زركوبان ، لاجورد شويان وسائرين كه بامور مذكور منسوب بودند در كتابخانه نامبرده به فعاليت هاي در زمينه هنر و ادب گماشت ونام تعدادي از آن همه كارمندان آن كتابخانه را خوند مير در حلاصه الاخبار ضبط كرده است .رياست اين كتابخانه را وديگر كارهاي هنري وادبي آن را سلطان حسين ميرزا به هنر مند چيره دست زمان ونابغه هنرمندان دوران استاد كمال الدين بهزاد هروي ابر مرد تاريخخ هنر اين سرزمين فرهنگ پرور هنرزا ضمن صودر فرماني تفويض كرد .
10. كتابخانه شيخ رضي الدين: افغانستان در زمان تيموريان بمناطقي واقع در حواشي جنوبي اين سرزمين اطلاق مي شد كتابيكه كشف روضه مباركه حضرت علي شاه مردان در قريه خواجه خيران بلخ تلاش هاي صورت گرفت ونتايجي دستياب گرديد .ودر سال ۸۸۵ ه با عمار بناي در آن جاي مبارك اقدام بعمل آمد از همين كتابخانه بدست آمد مورخان قرن نهم واوايل قرن دهم هجري سر زمين ما ، جريان كشف روضه مزبور را خوب مشرح ومفصل بيان نموده اند اين كتابخانه از نفايس كتب علمي وادبي مسحون بوده واثار گرانقدر قديمي و پر ارج در آن گرد آمده بود. چنانكه نسخه از آن ره گشاي كاشفان و كاوشگران روضه حضرت علي شاه مردان كرام الله وجهه شده وزمينه را براي اعمار اخلاصمندان است .
11. كتابخانه مير علي شير نوائي: مير عليشير نوائي فاني از ستاره هاي تابناك ودرخشان علم ادب عرفان فرهنگ وسياست اين سر زمين در قرن نهم واوايل قرن دهم هجري است از فضايل انساني واهليت فرهنگي او تاليف نموده اند كه انديشه وقلم در ين ميدان ديگر مجال جولان را ندارد.
12. كتابخانه مدرسه بديعيه: مدرسه بديعيه از ساختمان هاي خيريه بديع الزمان ميرزا فرزند بزرگ سطان حسين ميرزا بايقرا ميباشد سام ميرزا صفوي در اثر گرانقدر خود تحفه سامي ويرا باداشتن علو طبع وقريحه هنر فرهنگ پروري و سجاياي نيك اخلاقي و روحيه جوانمردي مي ستايد و از ان به نيكي ياد مي كند .وي از انجا كه خودش پرورده حلقه هاي علمي و هنري هرات بود به فرهنگ وهنر و مراكز پخش و نشر انها ابراز علاقه مندي مي نمود ازآنرو با تاسيس مدرسه و كتابخانه اي در جوار آن مدرسه همت گماشت وبه اين وسيله نام نيك خود را در جريده نيك نامان روزگار مسجل كرد .
13. كتابخانه مدرسه اخلاصيه: مدرسه اخلاصيه را مير عليشير نوائي فاني وزير علم پرور و فرهنگ گستر آن روز گار قريب به دار الشفا تاسيس كرد موقعيت آن طور ي بودكه از آب انجيل تشنگان حلقه هاي علمي آن سيرآب ميشدند واز كتب كتابخانه آن استفاده ميكردند.
14. كتابخانه مدرسه جامي: مولانا عبدالرحمن جامي ‹رح› عالم عارف شاعر و اديب بزرگ قرن نهم هجري متولد سال ۸۱۷ متوفي در هرات پس از سپري كردن هشتاد ويك سال عمر مثمر وپر ارج كه اثار نظم ونثر اين عالم نامي و عارف بزرگ معرف استعداد نبوغ قريحه و اسلوب بالاخره توان وي در علوم متداوال آن زمان ميباشد او را در هرات مدرسه اي بود وكتابخانه اي نيز داشت كه هر دو بنام نامي اين ابر مرد بزرگ عرفان وادب شهرت دارند.
15. كتابخانه مدرسه چهار منار: مدرسه چهار منار را بيگه سلطان بيگم زوجه سلطان ميرزا مادر بديع الزمان ميرزا بنيان گذاري كرده موقوناتي تعيين نمود با استفاده از عوايد آن مدرسان و شاگردان به كار تدريس وتعليم ادامه ميدادند مولانا غياث الدين طبيب از استادان نام بردار آن است كه خوند مير ذكر خيرش را ضبط اثر خود كرده است اين مدرسه نيز بنوبه خود بنابه سنت مدرسه سازي خراسان از داشتن كتابخانه اي نزد استادان و شاگردان سر افراز بوده است .
16. كتابخانه مدرسه فصيحيه: اين مدرسه وكتابخانه را مولانا فصيح الدين محمد نظامي اعمار نموده وي از بزرگان دانشمندان ومولفان روزگار خود بوده ومقام ارجمند علمي ويرا گرامي ميداشتند او در مدارس غياثيه اخلاصيه و بديعيه به امور تدريس اشتقال داشت وجريان تدريس مدارس نامبرده را وارسي ميكرد كتابخانه مدرسه او كتب بزرگ وعلمي را در خود احتوا كرده بود .
17. كتابخانه مدرسه محله طفلكان: وجه تسميه اين محله بخاطر مدفون بودن تعدادي از اطفال است موقعيت صاحب كتاب مقصد الاقبال ميان درب فيروز آباد و درب خوش نشان ميدهد .در اين مدرسه اي بود و در آن كتابخانه تاسيس شده بود كه استادان و شاگردان از كتب آن استفاده ميكردند.
18. كتابخانه مدرسه خواجه جلال الدين فرنخودي: خواجه جلال الدين قاسم فرنخودي از اعاظم رجال سياسي واز بزرگان و بلند پايگان دوره تيموريان هرات بوده و در سلك وزراي سلطان حسين بايقرا شامل ميباشد . وي از جمله فرهنگ پروارني است كه در هرات مدرسه اي بنا كرده وكتابخانه اي در آن براي استفاده مشمولين آن مدرسه پي ريزي كرده وبدين وسيله نام خود را جمع فرهنگ دوستا ن و دانش گستران شامل گردانيد .
19. كتابخانه خانقاه مدرسه كازرگاه: كازرگاه كه از مناطق خوش آب و هواي هرات است مزار پرانوار حضرت خواجه عبدالله انصاري مشهور به پير هرات وحضرت ديگر از اولياء الله كرام واقع شده و بر فيوضات مستدام اين مكان مباركه افزوده اند .شاهرخ ميرزا سلطان با ديانت تيموري در سال ۸۲۹ ه به عمران بناهاي عالي بر آن مزار ات متبر كه از عين المال خود دست زد و با كمال زيباي آنها را با تمام رسانيد و خانقاهي نيز در آن جا ساخت مصارف خانقاه و مدرسه از موقوفات زيادي كه بر آن بقعه مباركه وقف كرده بود تامن مي شد ودر ۹۰۴ كه مير عليشير عزلت گزيني رابر اشتغالات سياسي رجحان داده در كازرگاه رحل اقامت افگند به امور تدريس مدرسه وجنب وجوش وخانقاه نامبرده عطف توجه كرد وملا شمس الدين محمد براعي را كه از فحول علما و دانشمندان آن روز گار بود در مدرسه اخلاصيه امور تدريس را بدوش داشت . در اين مدرسه وخانقاه كتابخانه بزرگي بود كه شيفتگان علم وادب وعرفان از آثار گران قدر آن كمال استفاده را مي بردند .
20. كتابخانه مدرسه سر پل انجيل: در سر پل انجيل مير عليشير نوائي مسجد ومدرسه اي ساخت و در عمارت آن چنان توجهي كرد كه بقول خوندمير از غايب زيب وزينت بي شبه و عديل شد و كتابخانه آن براي رعف نيازمندي استادان وشاگردان مشغول به درس آن مدرسه وديگر جويندگان دانش در آن نواحي بود .بای بک
21. كتابخانه مدرسه سيد غياث الدين محمد باغبان: اين بزرگ مرد از معاريف هرات است خوند مير از او با احترام واكرام ياد ميكند ومقام والاي معنوي آن در نزد همگان طرف احترام بود . مدرسه و كتابخانه او از بقاع خير يه است كه كليه مشتاقان علم و ادب وعرفان از آن نصيبه ها مي بردند و بهره ها مي اندوختند .
22. كتابخانه امير علي جلاير: امير علي جلاير از صدور دوره سلطنت حسين بايقرا در خراسان بود وي انساني دانشمند علم پرور وادب دوست بود كتابخانه اي كه درويش علي كتابدار امور كتابداري آن را ادراه ميكرد تاسيس نمود وي وظيفه امير الامراي وصاحب اختيار دولت يادگار محمد را به عهده داشت .
23. كتابخانه سلطاني: سلطان حسين بايقرا چيره دست ترين معماران صنعت گران و هنرمندان را به ساختن مدرسه وخانقاهي بنا م مدرسه و خانقاه سلطاني ترغيب وتشويق كرد وايشان نيز در تزئين حجره هاي مزبور كمال دقت هنر مندانه را بخرج دادند در جوار غربي مدرسه متذكره محلي را براي قبر خود معين كرد وسنگ هفت قلم كه نمونه كامل وبارز هنر مندي در هنر حجاري بشمار ميرود به ملحوظ ماندن بالاي قبر سلطان ساخته شد اما پسر سلطان در مالك شدن آن سنگ بر پدر سبقت كرد و سنگ هفت قلم را بامر سلطان حسين مرزا بالاي قبر پسر ش نهادند .
24. كتابخانه فريدون حسن مرزا: فريدون حسن ميرزا از شهزادگان ودلير سخن گوي جوان علم دوست وفرهنگ پرور فرزند سلطان حسين بايقرا بود موصوف را در هرات كتابخانه اي بود كه يكتعداد ازعلما وانشمندان شهير آن روز گار با آن مركز فرهنگي پيوند داشتند وكاتبان نقاشان وخوشنويسان ماهر دربار سلطان حسين مرزا را گاهي وادر ميكرد تا براي كتابخانه اونيز نسخه هاي فراهم اورند نسخيكه در اين كتابخانه استنساع شده بود امروز در كتابخانه هاي جهان موجود است .
25. كتابخانه فخري هروي: فخري هروي اولين مترجم (مجالس النفايس ) مير عليشرنوايي است كه كتاب مذكور را بنام لطايف نامه از تركي ترجمه وبنام شاه اسمائيل صفوي و پسرش سام مرزا كه امارت خراسان را داشت مسجل كرد وي در مقدمه ترجمه خود نام خويش را سلطان محمد بن امير ضبظ كرده است وكتب ديگري نيز بنام هاي جواهر العجايب تحفته الحبيب وتذكره النسا از وي يادگار مانده وكتابخانه او در هرات بنام خودش معروف ومشهور بود وبيشتر كتب مورد ضرورت را در ان كتابخانه گردآورده بود .
26. كتابخانه مدرسه خواجه افضل الدين محمد: خواجه افضل الدين محمد از اعاظم وزراي وفحول كارمندان مدبر وصاحب بصيرت سلطان حسين بايقرا در سال ۸۷۸ ه بر مسند وزارت تكيه زد كارهاي كشوري ولشكري را از حسن تدبير خود بيشتر از پيشتر رونق داد وبدانش ودانشمندان عشق ميورزيد و در صدد تاسيس مركز نشر وپخش دانش بود تا انكه در بنا كردن مدرسه اي در بيرون درب عراق هرات توفيق يافت وعلما ونقباي نخبه وخبير را به منصب تدريس وارشاد دعوت كرد ودر اين مدرسه كتابخانه بزرگي را نيز تاسيس كرد.
27. كتابخانه مدرسه سلطان ابراهيم مرزا: سلطان ابراهيم ميرزا علا الدوله نواده بايسنقر ميرزا در ۸۶۱ در هرات به اريكه سلطنت خراسان جلوس نمود موصوف در هرات داراي كتابخانه اي بود كه كتب نفيس وآثار كرانقدر علمي و ادبي را گرد اورده بود كه روي همين اقدام نيك علم دوستي وفرهنگ پرورانه زمينه را براي منور گردانيدن نام خود در جريده روزگار مساعد ساخت .
28. كتابخانه مدرسه خواجه اسمائيل حصاري: از اين مدرسه و كتابخانه و موسس ان خوند ميرخيلي با ختصار ياد اوري كرده است و مرحوم اقاي فكري سلجوقي نيز در بعليقات مزادرا هرات به ذكر نام مدرسه مزبور اكتفا وديگر تفصيل وشرحي كه زمينه معرفي خوب براي شناخت موسس ان شده بتواند نداده اند اما انيقدر بايد عرض كردكه اين مدرسه در هرات اعمار شده ومانند مدارس ديگر از داشتن كتابخانه اي برخوردار بوده است .
29. كتابخانه مدرسه پيشيور: اين مدرسه را بنا به شهادت خوند مير مولانا جلال محمد قائيني اعمار نموده اين دانشمند بزرگ از علماي متورع واعظان اتشين زبان هرات بوده ودر علم حديث يد توانا داشت مدرسه وكتابخانه او در جانب جنوب مسجد جامع هرات موقعيت خود را احراز كرده بود .
در اخير قابل ياد اوري است كه در هرات در روزگار درخشان وپر تحرك تيموري گذشته از مدارسي كه ذكر كرديم به تعداد زياد مدارسي وجود داشت كه هر كدام بنوبه خود فعاليت هاي علمي وادبي خويش را در زمينه خدمات علمي وفرهنگي به عموم دانشجويان خراسان ادامه ميدادند وهر يك كتابخانه اي در حدود امكان و توان خود داشتند مانند مدرسه خواجه افرين مدرسه مير محمود مدرسه خواجه ملك زرگر مدرسه سبز فيروز ابادي مدرسه سر مزار سادات مدرسه مهد عليا ملك اغا مدرسه امير فيروز شاه مدرسه امير غياث الدين بخشي مدرسه سبز گنبد مزار خواجه ترازو دار مدرسه خواجه جلال الدين مدرسه امير ابراهيم مدرسه سلطان اغا مدرسه خواجه پابوس ومدرسه مولانا لطف الله وغيره وغيره.
